معرفی دستگاه ها و گوشه های موسیقی ایرانی
۶. نوا:
نوا از دیگر دستگاه‌هاى هفت‌گانهی موسیقى ایرانى است و آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز. نوا را آواز خوب گفته‌اند و معمولاً در آخر مجلس مى‌نواختند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند.
گوشه های مهّم دستگاه نوا عبارتند از:
چهارمضراب، درآمد اول، درآمد دوم، کرشمه، گردانیه، نغمه، بیات راجه، خرین، عشاق، نهفت، گُوِشت، عشیران، نیشابورک، مَجُسْلی، خجسته، ملک‌حسین، حسین، بوسَلیک، نیریز، رنگ نوا، رنگ نستارى.
* رنگ دستگاه نوا در ردیف موسیقی ایرانی به نام نستاری یا نستالی یا نستوری می باشد.
۷. شور:
شور را مادر دستگاه های ایرانی لقب داده اند و از دستگاه های پرگوشه ماست. وسعت این دستگاه آن چنان است که حتی چهار آواز مستقل نیز به نام های افشاری، ابوعطا، بیات ترک و دشتی از ملحقات آن به حساب می آید. غالب آوازهایی که خوانندهی آموزش ندیدهی ایرانی می‌‌خواند در یکی از مایه‌های این آواز می‌‌گنجد، از این رو این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده‌اند.
متعلقات شور:
آوازهای ابوعطا، افشاری، بیات ترك و دشتی از شعبات دستگاه شور می باشد. این آوازها در گام شور قرار دارد ولی به خاطر تفاوت هایی كه از نظر حالت و نت های شاهد و ایست با دستگاه شور پیدا می كند، نام های مختلف پیدا كرده است.
آواز دشتی:
دشتی از زیباترین متعلقات آواز شور به حساب می آید که آن را آواز چوپانی نیز نامیده اند. این آواز با اینکه غم انگیز و دردناک است امّا در عین حال بسیار لطیف و ظریف می باشد. غم و حزنی که در آواز دشتی وجود دارد می تواند ناشی از فراق یار، رنج و سختی زمانه یا حتی از عشق به میهن و وطن پرستی و ... باشد. در خواندن این آواز، احساس نقش مهمی را ایفا
می کند و باید ادای شعر و تحریر ها از دل و جان آدمی برخیزد تا لاجرم بر دل نشیند.
سرود ملی ای ایران توسط استاد روح اله خالقی در دستگاه دشتی ساخته شده است.
برخی از گوشه های مهّم دشتی عبارتند از:
درآمد، حاجیانی، بیات راجع(راجه)، گیلكی، غم انگیز، دیلمان، دشتستانی، عشاق و سارنج
آواز ابوعطا:
ابوعطا از مهّم ترین ملحقات شور به حساب می آید و نیز از کامل ترین آنها. انسان با گوش دادن به ابوعطا کمی به فکر فرو می رود و به مسائل فلسفی پیرامونش می اندیشد. به این ترتیب تا اندازه ای می توان نتیجه گرفت کسانی که بیشتر به آواز ابوعطا علاقه دارند و آن را بیشتر از سایر دستگاه ها گوش می دهند، انسان های نسبتا گوشه گیرمی باشند که دراویش هم از آنها مستثنا نیستند.
از گوشه های دیگر این آواز می توان به:
رامكلی، سیخی، یقولون، یتیمك، گبری، خسرو شیرین(شونی) اشاره كرد.گوشه حجاز در واقع اوج ابوعطا می باشد.
آواز بیات ترک:
بیات ترک آوازی است یکنواخت که گستردگی ماهور و شور را ندارد ولی از آواز های بسیار محبوب ایرانی ها می باشد و البته تا حدودی مورد علاقهی ترک زبان ها بوده است. نقل قولی از عارف قزوینی شده است که نام اصلی آن بیات زند بوده است و در دوره قاجار توسط بعضی موسیقی دانان چاپلوس به بیات ترک تغییر یافته است. بیات ترک به دلیل نزدیکی به ماهور قابلیت اجرایی بسیاری از گوشه‌های ماهور را دارد. اذان معروفی که با صدای مرحوم موذن زاده ی اردبیلی که حتما شنیده اید در بیات ترک و در گوشهی روح الارواح اجرا شده است.
از گوشه های مهّم بیات ترك می توان:
درآمد، دوگاه، كرشمه، فیلی، شكسته، روح الارواح، جامه دران، مهربانی و شهابی را نام برد.
آواز افشاری :
آواز افشاری، منسوب به ایل افشار از طوایف ترک ایرانی و از متعلقات چهارگانهی دستگاه شور است. افشاری را مملو از شکایات و غم و اندوه دانسته‌اند.
استاد خالقی در مورد این آواز چنین می گوید: " افشاری آوازی است مغموم و دردناک که از داستان هجران سخن می راند . گویی عاشقی است خسته و ناامید که از شدت درد می نالد و جز ناله هم با چیز دیگری سروکار ندارد و گاه از زیادی رنج فریادی از سینه پر آتش خود بر می کشد که شنونده را سخت متاثر می کند. به طور کلی این آواز برای نشان دادن حالاتی مانند ناله های جانسوز هجران و شکایت از بی وفایی یاران و اظهار درد و اندوه دورنی و ناامیدی ها، ناکامی ها و اظهار تالم و تأثر از رنج های زندگی و ذکر خاطرات اسف انگیز بهترین نمونه است."
از گوشه های این آواز می توان به:
درآمد، قرائی،رهاب، نهیب، مثنوی و صدری اشاره كرد.گوشه عراق اوج افشاری محسوب می شود. گوشه مثنوی (که یک فرم ثابت در ردیف مویسقی ایرانی است و در همهی دستگاه ها و حتی گوشهی یک دستگاه با وزن ثابت اشعار مثنوی یعنی " فاعلاتن فاعلاتن فاعلات " اجرا می شود ) معمولا برای راز و نیاز و نیایش، مثلا آواز استاد شجریان در ماه مبارک رمضان با شعر" چند خوردی چرب و شیرین از طعام"، استفاده می شود.
اصطلاحات:
الف. گوشه: آهنگیست كه با نام ها و حالت های مختلف در اجرای دستگاه ها و آوازها وجود دارد و در فاصلهی سك چهارم و یا یك پنجم از یك گام اجرا می شود و تابع دستگاه خود است.
ب.چهارمضراب: آهنگ موزونی است كه دارای یك جملهی تكرار شونده به نام پایه می باشد و ملودی های دیگر، بینابین پایه ها اجرا می شوند و اكثراً دارای یك تمپوی سریع و دارای كسر میزان های دوچهارم و شش هشتم و سه هشتم و غیره
می باشد .
ج.پیش درآمد: از فرم های موسیقی ایرانی است و مانند اورتوردر موسیقی جهانی می باشد. این فرم دارای سرعت سنگین و عموماً در میزان های شش ضربی و چهارضربی و یا دوضربی ساخته می شود و در ابتدای موسیقی ایرانی اجرا می شود. ابداع پیش در آمد را به درویش خان نسبت می دهند.
د.رنگ: فرمی موزون و بدون كلام و عموماً در ریتم شش هشتم ارائه می گردد و عموماً فاقد پایه و در آخر اجرای یك دستگاه و یا آواز اجرا می شود.
از دوستان رادیو گل ها به خاطر اینکه این مطلب را در اختیارم گذاشتند سپاسگزاری می کنم.